अक्षरनामा : लेख

जे जे काही खोटे आहे, कमअस्सल आहे, त्याबद्दल लिहिताना किणीकरांची लेखणी जहाल बनते. कधी कधी विषारीसुद्धा बनते...

लोकांना हे आवडेल का, ते आवडेल का, असा विचार करत लिहिल्यामुळे खरे जीवन त्या लेखनात अवतरत नाही. सगळेच जान नसलेले. कृत्रिम आणि विकावू! बाजारातल्या वस्तू ज्याप्रमाणे विकण्यासाठी तयार केल्या जातात, त्या प्रमाणे हे लेखनसुद्धा विकण्यासाठीच तयार केले जाते. ते उत्स्फूर्त नसते. ते स्वयंभू नसते. विकावू लेखनात अक्षरत्वाची बूज राखली जात नाही. अशा लेखनात अक्षरे वळवळणारे जंतू बनून राहतात!.......

‘अक्षर’ म्हणजे जे संपत नाही असे ते! परंतु अंतिम सत्यापुढे शब्दांच्या ‘अक्षर’तेचे इमले कोसळून पडतात...

अक्षरांची अपूर्णता किणीकरांनी अनेक प्रकारे लिहिली आहे. अंतिम सत्य अनिर्वाच्य आहे. ते कुठल्याही शब्दाआड लपलेले नाही. ते शब्दाच्या पलीकडचे आहे. शब्द हा अंतिम सत्याचा भाग आहे. त्याला आपल्यापेक्षा विस्ताराने मोठे असलेले अंतिम सत्य कसे सांगता येईल? एखाद्या भागाला संपूर्णाची अनुभूती कशी असेल? अक्षर म्हणजे जे संपत नाही असे ते! परंतु अंतिम सत्यापुढे ह्या शब्दांच्या अक्षरतेचे इमले कोसळून पडतात.......

सावित्रीने दाखवून दिले आहे की, खरी तपस्या मृत्यूला परतवून लावू शकते. हा एक प्रकारे ‘अमृता’ला शापच आहे...

किणीकरांच्या स्वभावात आणि अभिव्यक्तीत एक विक्षिप्तपणा दिसतो. अमृत विकणारे म्हणजे कर्मकांडी भोंदू. हा जप करा, मृत्यू दूर राहील, ही अंगठी घाला शतायुशी व्हाल - असे सांगणारे अमृताचे कंत्राटदार. ह्या लोकांशी किणीकरांनी पैज घेतली. म्हणजे जणू काही साक्षात मृत्यूशीच पंगा घेतला. साप चावूनही सत्यवान मेला नाही. कारण सावित्रीची तपस्या. तिची खरी तपस्या हाच ह्या अमृत विकणाऱ्यांना शाप आहे.......

शिरोजीची बखर : प्रकरण १७ - ‘ओपिनियन पोल्स’ वगैरे बकवास प्रकार असतो सगळा. चार-पाच टक्के ‘फ्लोटिंग व्होटर्स’ असतात, ते निवडणूक ‘डिसाइड’ करतात!

मोदीजी आणि विरोधी पक्ष असे दोघेही निशीसारख्या लोकांची मतं आपल्या बाजूने फिरवण्याचा प्रयत्न करणार होते. कुठल्याच बाबतीत निश्चित मत नसलेले निशीसारखे लोक त्या निवडणुकीचा निकाल ठरवणार होते. ते काय ठरवणार आहेत, याचा त्यांनाच पत्ता नव्हता. त्यामुळे तो इतर कुणाला लागायची काहीच शक्यता नव्हती. मोदी, मोदीभक्त, मोदी-विरोधक, दोन्ही बाजूंचे ‘ओपिनियन पोल्स’वाले असे सगळेच हवेत बोलत होते.......

‘हे राम’ म्हणून गांधीजी फक्त एकटे कोसळले नाहीत. त्यांच्याबरोबर संपूर्ण पृथ्वीचे पृथ्वी म्हणून असणेसुद्धा ‘हे राम’ म्हणून कोसळले आहे

महात्मा गांधींच्या मृत्यूचे दुःख करता करता, किणीकर एकदम मानवी आयुष्यातील मृत्यूच्या अपरिहार्यतेला कवेत घेतात- ‘कापूर जळू दे, जळणे त्याचे काम’. शरीर कधीतरी एकदा पडणारच! संपून जाणे हे त्याचे मुख्य लक्षण आहे. जळून जाणे हे कापराचे काम आहे. मागे फक्त सुवास उरतो. गांधींच्या मृत्यूच्या दुःखात असताना किणीकर मानवी जीवनातील मृत्यूची अपरिहार्यता स्वीकारण्याचा प्रयत्न करतात, पण परत एकदा ते दुःखात कोसळतात.......

निर्मितीचा मार्ग हा अंधाराचा मार्ग आहे. निर्मितीच्या प्रेरणेच्या पलीकडे जाणे, हा प्रकाशाकडे जाण्याचा, शुद्ध चैतन्याकडे जाण्याचा मार्ग आहे

ही माया, हे विश्व, हे अज्ञान आहे. हा काळोख आहे. त्याच्या मागील शुद्ध चैतन्य हा प्रकाश आहे. सूर्य, उषा ही भौतिक जगातील प्रकाशाची रूपे आहेत, पण ती मायेचाच एक भाग आहेत. ह्या अर्थाने ती अंधःकारस्वरूप आहेत. निर्मिती ही मायेची स्फूर्ती आहे. त्या अर्थाने माया आणि निर्मिती ह्या एकच आहेत. उषा हे मायेचे एक रूप आहे. तिची निर्मितीशी नाळ जुळलेली असणे स्वाभाविक आहे. निर्मिती कितीही गोड वाटली, तरी तिचे रूपांतर शेवटी दुःखातच होते.......

ह्या दुनियेची रीतच उफराटी आहे. खरं तर देव माणसातच लपलेला आहे, असे अध्यात्म ओरडून ओरडून सांगते आहे. तरीही माणूस दगडाच्या मूर्तीत ‘देव’ शोधायला जातो

कोरा पाषाण मूर्तीत रूपांतरित झाला म्हणून देव कसा बनेल? स्वतःतील देव विसरायचा आणि दुसरीकडे शोधायचा, ही उफराटी रीत आहे. खरं तर अध्यात्म सांगते की, दगडामध्येसुद्धा देव आहे, पण माणसाला जसा स्वतःमधील देव प्रतीत होऊ शकतो, तसा दगडाला प्रतीत होऊ शकत नाही. ह्या अर्थाने दगड म्हणतो आहे की, मी कोरा आहे, तशी मूर्तीसुद्धा कोरी आहे.......

शब्दांना मानवी मनातील विचार पूर्णत्वाने सापडत नाहीत. मनाच्या पलीकडचे काय सापडावे?

ह्या आयुष्यात काय पूर्णत्वास जाते? सगळे अर्धेमुर्धेच राहून जाते. लिहायचे ते लिहून होत नाही. सांगायचे ते सांगून होत नाही. एवढी सगळी निराशा होते, आणि कथा संपते. पण कुणाला ती कथा ऐकण्यात रस नसतो. जीवनाची रात्र संपली तरी वेदना संपते का? तर नाही! पुन्हा एकदा जन्म सुरू होणार असतो. पुन्हा सगळी फरफट सुरू होणार असते. पुन्हा एक अर्धी कहाणी सुरू होणार असते.......

या दुनियेत प्रेषित म्हणून आलेले, बुद्ध म्हणून आलेले, अवतार म्हणून आलेले सगळे मृत्यू पावलेले आहेत. प्रेषित असो, बुद्ध असो, अवतार असो, देव असो, कुणालाही मरण चुकत नाही

राम, कृष्ण यांनी अवतार घेताना धारण केलेली शारीरिक अस्तित्वे त्या विराट तत्त्वाचाच अंश आहेत. त्यांना आपले अवतार कार्य झाले की, त्या विराट तत्त्वात लुप्त व्हावे लागते. प्रेषित असो, बुद्ध असो, अवतार असो, सगळे त्या विराट तत्त्वाच्या आधीन आहेत. सगळे ‘आभाळा’च्या आधीन आहेत. त्याचे दर्शन कुणाला झाले आहे काय? त्या विराट तत्त्वाच्या ‘मनात’ काय आहे, हे कुणाला कळले आहे काय?.......

रॉय किणीकरांना कवी म्हणून जी प्रतिष्ठा मिळायला पाहिजे होती, ती त्यांच्या आयुष्यात आणि नंतरही मिळाली नाही…

‘दीपावली’ ही किणीकरांची निर्मिती असूनही त्यांना स्वतःला त्यातले काहीही मिळाले नाही. असे अनेक आघात किणीकरांनी पचवले. ह्या आघातांमुळे त्यांची निर्मिती कधीच थांबली नाही. पण एक माणूस म्हणून खंत राहिलीच. एवढा मोठा कवी, त्याला गरिबीत का राहावे लागले? उमर खय्याम प्रचंड श्रीमंतीत जगला, तसे जीवन किणीकरांच्या वाट्याला आले असते, तर किती बहार आली असती?.......

शिरोजीची बखर : प्रकरण १६ – ‘इलेक्टोरेल बाँड’ प्रकरणानंतर ‘मोदीकालीन भारता’तील राजकारणानं एक जबरदस्त वळण घेतलं…

सगळे पक्ष एक-दुसऱ्याला भ्रष्ट म्हणत होते आणि मूलतः स्वतः सत्तेवर आल्यावर तेच करत होते, हे ‘मोदीकालीन भारता’तील दारुण वास्तव होते. शिरोजीने फक्त भ्रष्टाचार हा विषय घेऊन बखर लिहिली नव्हती. भ्रष्टाचार या विषयात पुरावे मिळणं फार दुरापास्त असल्याने शिरोजी भ्रष्टाचारावर लिहीत नव्हता. परंतु इलेक्टोरेल बाँडचे भांडे फुटल्यावर त्याचाही नाइलाज झाला असणार.......

किणीकरांना सगळी दर्शने कळत होती आणि अजून महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे ती काव्यात उतरवता येत होती. आणि अजून मोठी गोष्ट म्हणजे ते काव्य चार ओळींपुरते सुटसुटीत ठेवता येत होते

किणीकरांवर मानवेंद्रनाथ रॉय ह्यांच्या विचारसरणीचा मोठा प्रभाव होता. त्यांच्या नावावरूनच त्यांनी स्वतःला ‘रॉय’ हे नाव घेतले होते. रॉय यांनी 'रॅडिकल ह्यूमॅनिझम’चा पुरस्कार केला. त्या काळच्या महाराष्ट्रात अनेक नेत्यांवर, लेखकांवर आणि विचारवंतांवर रॉय ह्यांचा प्रभाव पडला होता. रॉय ह्यांनी क्रांतीचा मार्ग नाकारला असला, तरी त्या काळी तरुण असलेल्या किणीकरांना मनात कुठेतरी क्रांतीचे आकर्षण वाटले असणार.......

किणीकरांच्या कवितेतील आशयघनता पचवायची असेल, तर खूप विचार करायला लागतो. ह्या अर्थाने ते मर्ढेकरांच्या खूप जवळचे आहेत

कल्पवृक्ष तुम्हाला काय देतो? तो तुमच्या मनाला पाहिजे ते देतो. म्हणजे तुम्हाला मनाच्या पातळीवर अडकवतो. तो तुम्हाला मनाच्या पार जाऊ देत नाही. म्हणजे अध्यात्माच्या दृष्टीने तो चुलीत घालण्याच्याच लायकीचा असतो. एखादी बाई खानावळ घालून भूक भागवते, त्याप्रमाणेच पैसा मानवाच्या विविध भुका भागवण्याचेच काम करतो. सुखे पुरवण्याचे काम करतो. अमृत तरी काय करते? तुम्हाला अमर बनवते. पण आत्मा अमरच असत नाही काय?.......

रॉय किणीकर मोठे ठरतात ते त्यांच्या जीवनदृष्टीमुळे. त्यांच्या जाणीवेला एकाच वेळी मानवी जीवनातले आदर्श आणि पाशवीपणासुद्धा दिसतो!

पाण्याच्या लाटांवर तरंगणाऱ्या आगीइतकी प्रीती अस्थिर असते. क्षणभंगूर असते. पाण्यावरची आग जेवढी सुंदर दिसते तेवढीच प्रीती सुंदर दिसते आणि असतेही. आग ‘इन्टेन्स’ असेल, तरच ती पाण्यावर किंवा पाण्यामध्ये टिकू शकते. ज्वालामुखीचा लाव्हा समुद्रात तेजाळत राहतो. पण, कितीवेळ? हळूहळू पाण्याच्या स्पर्शाने त्याचाही दगड होतो. प्रीतीचेही तसेच असते. लग्न जन्माची गाठ आहे, पण प्रेमाविषयी तसे कसे म्हणता येईल? .......

रॉय किणीकर ‘आधुनिक काळा’तील बंडखोर प्रवृत्तीचे कवी होते. म्हणून त्यांनी शारिरिक प्रेमाच्या रुबाया लिहिल्या...

इंग्लंडमध्ये वर्ड्सवर्थ आणि कोलरिज ह्यांनी १८००च्या सुमारास, साहित्यात ‘रोमँटिक मूव्हमेंट’ आणली. सामान्य माणसाच्या भावभावना हा कवितेचा विषय असू शकतो, हे ह्या मूव्हमेंटमधील कवींनी ठासून सांगितले. पुढे १८८०च्या सुमारास केशवसुतांनी अशा प्रकारची नवी कविता लिहिली, पण त्या काळाच्या मानाने प्रेमभावना फक्त लिहिली गेली. शारिरिक प्रेमाचे वर्णन कवितेत यायला पुढे ७० वर्षांचा काळ जावा लागला.......

रॉय किणीकर आध्यात्मिक होते की नाही, मानवी बुद्धीच्या पलीकडे ते गेले होते की नाही, हे कळायला मार्ग नाही, पण त्यांना अध्यात्म बुद्धीच्या पातळीवर तरी चांगलेच उमगले होते, ह्यात शंका नाही!

किणीकर चार ओळी लिहितात आणि आपल्याला केवढा प्रवास घडतो! कला आणि निसर्ग हा संवेदनशील लोकांचा विसावा असतो. हे रुबाई लिहिणारे लोक मूळचे आध्यात्मिक. किणीकर आध्यात्मिक होते ह्या विषयी कुणाच्या मनात काही शंका असायचे कारण नाही. आता पर्यंत ते अनेक रुबायांमध्ये दिसलेलेच आहे. पुढेही ते दिसत राहीलच. स्वतः उमर खय्याम सूफी होता. पण ह्या लोकांना अध्यात्माच्या अलीकडे जे आहे ते जगून घ्यायचे आहे.......

रॉय किणीकर रुबाईची परंपरागत ताकद आणि भारतीय आध्यात्मिक जीवनदृष्टी ह्यांच्या मिलाफातून एक वेगळेच जादूभरले रसायन तयार करतात…

रॉय किणीकरांमध्ये खूप धूमधाम आहे, निराशा आहे, तळमळ आहे, पश्चात्ताप आहे, माया आहे, प्रेम आहे, रसिकता आहे. सगळ्या सगळ्या भावना आहेत. सुखावणाऱ्या भावना आहेत आणि हैराण करणाऱ्याही भावना आहेत. पण ह्या सगळ्या ‘हैरानगी’ला किणीकर पुरून उरतात. किणीकर ह्यांच्याकडे एक विदुषकी जीवनदृष्टी होती. एक सुंदर मिश्किलपणा होता. किणीकर कित्येकदा फार अप्रतिम ओळी लिहून जातात.......

शिरोजीची बखर : प्रकरण पंधरावे - ‘देश धोक्यात आहे’, असे हिंदुत्ववादी आणि लिबरल दोघांनाही वाटत होते. हिंदुत्ववाद्यांना वाटत होते, मुसलमानांकडून धोका आहे; लिबरल्सना वाटत होते, फॅसिस्ट शक्तींकडून...

२०१४पासून धर्मावर आधारलेल्या जहाल राजकारणाचा मोह अनेक मतदारांना पडला, हे नाकारता येणार नाही. हे घडून आले, याचे कारण भारताला गांधीजींच्या धर्मभावनेवर आधारलेल्या राजकारणाच्या विचारांचा विसर पडला होता, हे असेल का, असा विचार अनेकांच्या मनात तरळून जाऊ लागला. ‘लिबरल विचारवंत’ स्वतःशी म्हणत होते की, भारतीय जनतेला पडलेला धर्मावर आधारलेल्या जहाल राजकारणाचा मोह हे फक्त इतिहासाचे एक छोटेसे आवर्तन आहे.......

तुम्ही उजवे असा वा डावे, ज्या वेळी तुम्हाला ‘मानवते’पेक्षा ‘राजकारण’ मोठं वाटू लागतं, तेव्हा तुम्हाला तुमच्या विचारसरणीची अफू चढली आहे, हे लक्षात घ्यायला पाहिजे!

२०२३मध्ये मणिपूर मध्ये घडलेल्या घटनांमुळे शिरोजी एक व्यक्ती म्हणून निराश झाला होता. परंतु, शिरोजीमधल्या इतिहासकाराला निराश होऊन चालणार नव्हते. तो विनोदाचा मुखवटा चढवून आपल्या बखरी लिहीत राहिला होता. जेव्हा एक व्यक्ती म्हणून त्याला अश्रू अनावर होत होते, तेव्हा तो रोजनिशीमध्ये आपल्या अश्रूंना वाट करून देत होता.......

सुनीताबाईंची ‘जिव्हाळघरटी’ : जीएंमुळे सुनीताबाईंना आपल्यासारखाच अतितीव्र संवेदना असलेला ‘खरा मित्र’ भेटल्याचे समाधान मिळाले! (लेखांक : चौथा)

सुनीताबाई स्वतःला बुद्धिप्रामाण्यवादी आणि निरीश्वरवादी म्हणवत होत्या, तर त्या आत्ता मृत्यूनंतरच्या जीवनाबद्दल असं का बोलत आहेत, असा विचार आपल्या मनात येतो. एक भावना म्हणून का, मृत्यूच्या आमने-सामने आल्यावर आध्यात्मिक लोक म्हणतात त्याप्रमाणे आपल्यातील आपले अनंत अस्तित्व हुंकार भरते म्हणून? जीएंचा कायमचा निरोप घेणं सुनीताबाईंना अवघड होऊन बसलं होतं.......

सुनीताबाईंची ‘जिव्हाळघरटी’ : रेषा आणि रूपातील सौंदर्य काव्यात्म भाषेत समजून घेताना सुनीताबाई आचवलांच्या मैत्रीण झाल्या! (लेखांक : तिसरा)

रेषा हे आचवलांसाठी सौंदर्याने अवकाशावर केलेले लिखाणच होते. रेषा अवकाशाच्या निराकारतेवर निश्चितता आणि अनिश्चितता यांचा खेळ मांडून बसलेली होती. आचवल तो खेळ आपल्या धडकत्या हृदयाने बघत होते. सौंदर्य, विचार आणि कल्पना यांच्या संयोगातून जे आकारांचे स्फटिक मनात तयार झाले त्यांची प्रतिबिंबे म्हणजे आचवलांचे लिखाण. सगळेच सौंदर्यपूर्ण. रूपाने आणि त्याच्या भोवती नाचणाऱ्या प्रकाशाच्या संगीताने आचवलांचे जग नाचत होते.......

सुनीताबाईंची ‘जिव्हाळघरटी’ : पुलंसाठी संगीत हा पूर्णत्वाचा शोध होता, तो अनुभव सुनीताबाईंना शक्य नव्हता. त्यामुळे त्या कवितेकडे ओढल्या गेल्या (लेखांक : दुसरा)

पुलंना कळत होते, तेवढे संगीत कळत नसल्याने सुनीताबाई त्यांच्याशी बरोबरीच्या नात्याने चर्चा करू शकत नव्हत्या. तीच गोष्ट रूपात्म कलेबद्दलही होती. आचवलांएवढी चित्रकला आणि शिल्पकला सुनीताबाईंना कळत नव्हती. त्यामुळे त्या आचवलांशीही बरोबरीच्या नात्याने चर्चा करू शकत नव्हत्या. शब्दांशी मात्र सुनीताबाईंचे अतिशय जवळचे नाते होते.......

सुनीताबाईंची ‘जिव्हाळघरटी’ : पु. ल. देशपांडे, माधव आचवल आणि जी. ए. कुलकर्णी (लेखांक : पहिला)

पुल, आचवल आणि जीए या तीन निर्माणकर्त्यांच्या प्रतिभेवर सुनीताबाई रुंजी घालत राहिल्या आणि त्यांच्या प्रवासात एक महत्त्वाच्या साक्षीदार व एक रसिक मैत्रीण बनून राहिल्या. या चार प्रतिभावंतांची मैत्री कलेच्या आणि तत्त्वज्ञानाच्या प्रांगणात बहरली. त्यामुळे पुल - सुनीता, आचवल - सुनीता आणि जीए - सुनीता यांच्यातील मैत्री विलक्षण होती. ती संवेदनशील मानवी आयुष्याची एक धडकती दास्तान आहे.......

उदाहरणार्थ, श्रीयुत संभाजी भिडे आणि श्रीयुत शरद पोंक्षे... विचार वा तत्त्वचिंतन करण्याचे काम महाराष्ट्रामध्ये ‘नेत्या-अभिनेत्यां’नी आपल्या हातात घेतले आहे!

भिडे-पोंक्षे अहिंसेचे एकनिष्ठ आणि विखारी विरोधक असले, तरी त्यांची ओळख ‘हिंसेचे एकनिष्ठ पाईक’ अशी करून द्यायची नसते, हे भानसुद्धा महाराष्ट्राला आहे. पोंक्षे यांच्यासारख्या अभिनेत्याचीही भर महाराष्ट्रातील ‘विचारवंतां’मध्ये पडल्याला आता निदान दोन-पाच तरी वर्षे झाली आहेत. त्यात आता संभाजी भिडे यांच्यासारख्या नेत्याचीही भर पडली आहे. सध्याच्या जमान्यातील एक अभिनेता आणि एक नेता, अशी ही जबरदस्त युती झाली आहे.......

मानवी आयुष्याला अर्थ आहे की नाही, हा प्रश्न फार महत्त्वाचा नाहीये. आयुष्यात अर्थ आहे की नाही, या विषयी आपल्याला काय वाटतं, हे महत्त्वाचं आहे!

मला श्रृती आणि संतोष यांचं रमणं, राजा आणि महेश यांच्या रमून जाण्यापेक्षा श्रेष्ठ वाटत होतं. श्रृती आणि संतोष त्यांच्या आजूबाजूच्या जिवंतपणामध्ये रमले होते. स्वतःच्या मनात किंवा शरीरात रमण्यापेक्षा निसर्गात रमणं मला श्रेष्ठ वाटत होतं, कारण त्यासाठी तीव्र संवेदना, तीव्र बुद्धीची गरज होती. आपल्या अस्तित्वाच्या बाहेरच्या जगामध्ये ‘इन्व्हॉल्व्ह’ व्हायचं असेल, तर भावनिकदृष्ट्या जास्त जिवंत असणं गरजेचं असतं.......

शिरोजीची बखर : १३ - चिमूटभर ‘लिबरल’ लोकांना ‘देशद्रोही’ म्हणणे वेगळे आणि कर्नाटकातल्या इतक्या मोठ्या लोकसमूहाला ‘देशद्रोही’ म्हणणे वेगळे!

भक्तांना वाटत होते की, जगातील कुठल्याही देशात मोदीजी उभे राहिले तरी सहज निवडून येतील. अमेरिकेत मोदी उभे राहिले, तर अमेरिकेचे आजी आणि माजी अध्यक्ष जो बायडन आणि डॉनल्ड ट्रम्प या दोघांनाही हरवतील. रशियामध्ये पुतीन यांना हरवतील, चीनमध्ये शी जिन पिंग यांना हरवतील आणि जपानमध्ये फुमिओ किशिदा यांना हरवतील. बाकीच्या छोट्या देशांची तर बातच करायला नको, असे त्यांना वाटत असे.......

मूळ चाणक्याने साम-दाम-दंड-भेद वगैरे ‘दबंगाई’ मान्य केली होती, परंतु सगळी तत्त्वे पायदळी तुडवावीत, असे तो कधीच म्हणालेला नव्हता, ही गोष्ट ‘मोदीकालीन भारता’तील लोक विसरले होते!

शिरोजीने ऐन ‘अँटिक्लायमॅक्स’च्या सर्वांत खालच्या बिंदूवर बखर संपवल्याचे चाणाक्ष वाचकांच्या लक्षात आलेच असेल. मोदी-काळात कुणालाही ‘चाणक्य’ म्हणायची प्रथा पडली होती. पैसा आणि इतर दबंगाई करून मार्ग काढणाऱ्या कुणाही नेत्याला त्या काळी ‘चाणक्य’ म्हणायची पद्धत पडली होती. अजून एक म्हणजे विश्वासघात करून आपले राजकीय आणि आर्थिक हित साधणाऱ्या कुणाही तत्त्वहीन नेत्याला ‘मोदीकालीन भारता’त ‘चाणक्य’ म्हणण्यात येत असे.......

या लेखात आम्ही पवारसाहेबांबद्दल चांगले बोलतो आहोत की, त्यांच्यावर टीका करतो आहोत, याविषयी तुमचा गोंधळ उडाला, तर त्यांचे राजकारण आमच्या थोडे का होईना लक्षात आले आहे, असे समजायला हरकत नाही!

आमच्या मते संकल्पना आणि राजकारण, या दोन्ही गोष्टींवर अतिशय मजबूत पकड असलेले शरद पवार हे एकच नेते आम्ही जवळून पाहिलेले आहेत. त्यामुळे अदानी यांना हिंडेनबर्गने ‘लक्ष्य’ केले आहे, असे साहेब म्हणाले, तेव्हा आम्हाला अजिबात आश्चर्य वाटले नाही. साहेब याविषयी नक्की काय म्हणाले आहेत, हे आम्ही शांतपणे वाचत बसलो असताना आमच्या एका विद्वान मित्राचा फोन आला. त्यांनी साहेबांबद्दल नाराजी व्यक्त करायलाच फोन केला होता.......

माया अँजेलोचं बालपण जाणून घेतल्यावर ‘केज्ड बर्ड’ या कवितेतील वेदना समजते. आणि त्यानंतर ‘स्टिल आय राईज’ वाचली, तर त्यातील बंड, स्वातंत्र्याचे पूजन आणि आनंद, हे सारे समजून घेता येते!

माया अँजेलो (१९२८-२०१४) ही स्त्री मनाची सगळी रूपे अत्यंत मनस्वीपणाने मांडणारी कवयित्री. क्लब डान्सर, सेक्स वर्कर, हॉटेलात कुक इथपासून सगळी कामं या आफ्रिकन-अमेरिकन कवयित्रीला करावी लागली. हे सर्व भोग भोगत असताना तिने आपली संवेदना प्राणपणाने जपली. ती मनस्वी कविता लिहीत राहिली. आपल्या कर्तृतवाने पुढे ती अमेरिकेची सगळ्यात लाडकी कवयित्री झाली. जगभरातील स्त्रीवादी चळवळीची ती स्फूर्तिस्थान ठरली........

अदानी प्रकरण आज ना उद्या शांत होईल, परंतु ते विकासाच्या दृष्टीने भारताला केवढ्याला पडेल, याचे उत्तर केवळ काळच देईल

भारतात सध्या अदानी प्रकरणाबाबत सगळ्याच पक्षांमधील शिविबाजांनी राळ उडवून दिली आहे. अदानी प्रकरण आज ना उद्या शांत होईल, परंतु ते विकासाच्या दृष्टीने भारताला केवढ्याला पडेल, याचे उत्तर केवळ काळच देईल. आज भारताला आपल्या ८० कोटी नागरिकांना महिन्याला पाच किलो अन्न फुकटात देऊन जगवावे लागत आहे. या पार्श्वभूमीवर अदानी प्रकरणातील आकडे कुठल्याही सुजाण नागरिकाला अस्वस्थ करत राहतील.......

हिंडेनबर्ग अहवाल म्हणतो, परदेशातील शेल कंपन्या बनावट, ऑडिटध्ये गडबड आणि आर्थिक गुन्हे….

‘हिंडेनबर्ग’ने अदानी समूहावरील अहवाल २४ जानेवारी २०२३ रोजी प्रसिद्ध केला. त्याची ओळख करून देणारा पहिला लेख एक फेब्रुवारी रोजी, तर दुसरा सहा फेब्रुवारी रोजी प्रकाशित झाला. आता हा तिसरा आणि शेवटचा लेख…कुणी टीका केली की, अब्रू-नुकसानीचे आरोप करून कोर्टात जायचे आणि नंतर कोर्टाला ‘मॅनिप्युलेट’ करायचे, अशी कार्यपद्धती अदानी समूहाने राबवल्याचे अहवाल नमूद करतो.......

हिंडेनबर्ग रीसर्चच्या अहवालाने अत्यंत गंभीर आरोप केलेले आहेत. अदानी समूह आता अमेरिकेतील कोर्टात कधी जातो, याकडे सगळ्यांचे लक्ष लागून राहिले आहे

‘हिंडेनबर्ग रीसर्च’ने २४ जानेवारी २०२३ रोजी अदानी समूहावर अहवाल प्रकाशित केला. त्यानंतर वेगवान घटना घडल्या. अदानी समूहातील शेअर्स आता साधारणतः ६० टक्क्यांनी पडले आहेत. याहूनही गंभीर बाब म्हणजे क्रेडिट स्विस आणि सिटी बँक या बँकांनी अदानी समूहातील कंपन्यांनी जारी केलेले रोखे म्हणजे बॉन्डस् तारण म्हणून स्वीकारायला नकार दिलेला आहे.......

हिंडेनबर्ग रीसर्च आणि अदानी समूह हा जंगी मुकाबला आहे. हे प्रकरण कुठपर्यंत जाणार, याचा अंदाज आताच लावता येणार नाही!

स्कूटरवरून फिरणारा एक व्यापारी तीस-पस्तीस वर्षांत १७-१८ लाख कोटी रुपयांचे साम्राज्य उभे करतो, म्हणजे त्याची उद्यम-क्षमता अतिप्रचंड असणार! दुसरीकडे हिंडेनबर्ग रीसर्चने जगातील मोठ्या मोठ्या कंपन्यांचे भ्रष्टाचार बाहेर काढून त्यांना लोळवलेले आहे. प्रसिद्ध इनव्हेस्टर बिल अ‍ॅकमन म्हणाला आहे की, हिंडेनबर्ग रीसर्च ही अत्यंत गांभीर्याने काम करणारी संस्था आहे. अदानी समूह हिंडेनबर्ग रीसर्चवर दावा लावणार आहे.......

सिंहगडावरच्या या लोकांचं काय होणार? विकासाच्या राक्षसी रेट्यात या लोकांना आपण जगू देणार की नाही?

हे लोक अजूनही निराश झालेले नाहीत. गरिबी तर गरिबी, कष्ट तर कष्ट… ते घाबरलेले नाहीत... आपलं कष्ट करण्याचं सामर्थ्य आणि स्वातंत्र्य अजूनही अबाधित आहे, असंच त्यांना वाटतंय. धोका असा आहे की, या लोकांना लवकरच त्यांच्या धंदा-पाण्यापासून वंचित केलं जाईल. जिथं या लोकांची स्वतःची हॉटेल्स होती, तिथं त्यांच्या मुलाबाळांवर वेटर म्हणून राबण्याची वेळ येईल. हे लोक नोकरीच्या गुलामीत ढकलले जातील.......

आम्हाला फक्त भाजपने निवडणूक जिंकण्यात रस आहे. लोकशाही जिंकते की हरते, यात अजिबात रस नाही. लोकशाही हरली तरी चालेल, पण भाजप जिंकला पाहिजे!

२०२२च्या डिसेंबर महिन्यात गुजरात आणि हिमाचल प्रदेशात राज्यांच्या विधानसभांच्या निवडणुका जाहीर झाल्या. गुजरात हे तत्कालीन भारताचे पंतप्रधान श्री नरेंद्र मोदी यांचे स्वतःचे राज्य. त्यामुळे या निवडणुकीला भलतेच महत्त्व प्राप्त झाले होते. गुजरातमध्ये मोदी हरले तर? ‘मोदी-मॅजिक’ संपले तर? त्याचे सर्वगामी परिणाम २०२४ साली होऊ घातलेल्या लोकसभेच्या निवडणुकीवर होणार.......

डेझी फुलाचे आयुष्य मानवाच्या आयुष्यासारखेच आहे. मानवाला आयुष्यभर जसे सुख-दुःखांचे चढ-उतार काढायला लागतात, तसे डेझी फुलाला वर्षभर सगळ्या ऋतूंतील चढ-उतार सहन करायला लागतात

वर्ड्स्वर्थसाठी निसर्ग भावनेने भारलेल्या ज्ञानाचा स्रोत होता. आपण निसर्गात जातो, तेव्हा आपल्या मनात ज्या अस्फुट भावना तयार होतात, त्यांना वर्ड्स्वर्थची कविता शब्दरूप देते. वर्ड्स्वर्थसाठी निसर्ग हे एक शांततेचे घरटे होते. फुलांशी गप्पा मारण्याइतके आणि त्यांची चेष्टा करण्याएवढे त्याचे फुलांशी जिवंत नाते होते. शेलीने म्हटल्याप्रमाणे वर्ड्स्वर्थ हा शहरी जीवनातील असंवेदनशील मानवी आयुष्यावरचा एक उतारा होता.......

धर्मचक्राच्या चोवीस आऱ्या म्हणजे धर्मपालनाची चोवीस तत्त्वे. आपले पंतप्रधान आणि चोवीस तत्त्वे! आम्हाला हळूहळू स्लो-मोशनमध्ये सगळे उलगडत गेले

खूप विचार करूनही आम्हाला उत्तर सुचले नाही. शेवटी नड्डाजींचा फोन आला की, मोदीजी स्वर्गाचा कारभार रात्री चालवतात, आणि मुख्य म्हणजे सूक्ष्म रूपात चालवतात. आम्ही चकित झालो. आम्ही म्हटले, ‘नड्डाजी तुम्हाला कसे कळले की, आमच्या डोक्यात हाच विचार चालू आहे?’ नड्डाजी गालातल्या गालात हसल्याचे आम्हाला व्हिडिओ कॉल असल्यामुळे दिसले. नड्डाजी भाजपच्या स्वर्गशाखेचेसुद्धा अध्यक्ष आहेत, हे आम्ही तात्काळ ओळखले.......

शरदाचे चांदणे, पौर्णिमेचा चंद्र : आचार्य अत्रे, वॉल्टर द ला मेअर व एमिली डिकिन्सन, आणि त्यांच्या चंद्राच्या जादूवरच्या सुंदर कविता…

कोजागरीविषयीची गाणी, कविताही प्रत्येक भारतीय भाषेत आहेतच. आपल्या मायमराठीमध्ये तर ज्ञानेश्वरमाऊलीपासून मंगेश पाडगांवकरांपर्यंत चंद्रपुनवेचं कितिकांनी गुणगान गायलंय. चंद्राची जादू म्हणा किंवा चांद्रमोहिनी म्हणा… कोजागरी पौर्णिमा तिचा सर्वोच्च बिंदू मानला जातो. भारत, अमेरिका आणि इंग्लंड या तीन भिन्न देशांतल्या तीन भिन्न कवींना पडलेल्या चांद्रभुलीची ही एक झलक… आजच्या कोजागरीच्या निमित्ताने.......

धार्मिक प्रतीकांबाबतची भूमिका सोडली, तर इतर सगळ्या बाबतीत संघ आणि भाजप मूलतः काँग्रेसच्याच मार्गाने जात आहेत

संघ आणि संघप्रणित भाजपचा पंतप्रधान यांच्यातील संबंधांची देवनुरू महादेव यांनी केलेली मांडणी अगदीच फुटकळ स्वरूपाची आहे. त्याचबरोबर त्यांनी केलेला ‘जमीन सुधारणा कायदा’, ‘कामगार सुधारणा कायदा’, ‘शेती सुधारणा कायदा’ आणि इतर आर्थिक सुधारणा या ‘मनुवादी कटा’चा एक भाग आहेत, हा आरोप अतिशय तकलादू स्वरूपाचा तर आहेच, पण विचारवंताला न शोभणारा आहे. देवनुरू महादेव भाबड्या जातीय दृष्टीकोनाच्या जरा जास्तच आहारी गेले आहेत.......

जर संघाच्या खोटेपणाला उदारमतवादी तेवढ्याच विखारीपणे उत्तर देणार असतील, तर त्यांच्यात आणि संघात फरक तो काय?

देवनुरू महादेव करतात, तसा विरोध केल्याने काय होणार आहे? खोट्या प्रचारामुळे आपली विश्वासार्हता संपून जाते, हे उदारमतवाद्यांनी समजून घ्यायला हवे. त्यांची विश्वासार्हता आणि त्यांचा मानवी मूल्यांवरचा विश्वास, या दोन गोष्टीच भारतीय लोकशाहीला तारून नेणार आहेत. उदारमतवाद्यांनी एकवेळ संघाला विरोध केला नाही तरी चालेल, पण त्यांनी ‘सत्याचे ट्रस्टी’ असलेच पाहिजे. उदारमतवादी आपल्या पायावर धोंडा पाडून घेत असतील, तर.......

कालिदासाचा मेघ प्रवासाला निघाला की, सगळे जग त्याच्याबरोबर ‘प्रेमाच्या प्रवासा’ला निघते…

‘मेघदूता’मध्ये प्रेमाचे दोन आविष्कार आहेत - ‘पूर्वमेघा’मधले पृथ्वीवरील मर्त्य जिवांमधले प्रेम आणि ‘उत्तरमेघा’मधले अलकानगरीमधील स्वर्गीय जिवांमधले प्रेम. दोन्ही आपल्याला एकाच ताकदीने मोहवत राहतात. उत्फुल्लता हा कुठल्याही प्रेमाचा प्राण असतो, हा साक्षात्कार आपल्याला ‘मेघदूता’मध्ये होतो. पृथ्वीवरचे प्रेम उत्फुल्लतेमध्ये आणि उत्स्फूर्ततेमध्ये स्वर्गीय प्रेमापेक्षा कुठेही कमी नाही, हा साक्षात्कारही होतो.......

इति महाकविश्रीकालिदासविरचिते मेघदूते काव्ये उत्तरमेघः समाप्तः।

हे मेघा, खरं तर मी तुला असे कार्य करायला सांगणे उचित नाहिये. परंतु, मैत्रीखातर म्हण किंवा मी माझ्या प्रियेपासून वियुक्त आहे म्हणून म्हण, मी तुला हे कार्य करण्याचा आग्रह करतो आहे. माझे हे कार्य तू कर! आणि, हे मेघा, या वर्षाकालात तुझे सौंदर्य आणि ऐश्वर्य असे दोन्हीही अतिशय वृद्धिंगत झालेले आहे. या सौंदर्यानिशी तू तुझ्या इच्छेला येईल तिकडे संचार कर.......

वाऱ्याने तुला स्पर्श केलेला असतो आणि तुझे अस्तित्व त्याच्या श्वासातून वाहत असते…

विरहामध्ये मनुष्य चार प्रकारांनी आपल्या प्रिय व्यक्तीची आठवण काढत असतो, असा संकेत संस्कृत साहित्यात आहे. याला ‘विरहविनोदन’ असे नाव संस्कृतात दिले गेले आहे. विरहविनोदनाच्या या अवस्था लक्षात ठेवून कालिदासाने या श्लोकात आणि पुढच्या तीन श्लोकांमध्ये यक्षाच्या व्याकूळ अवस्थेचे चित्रण केले आहे.......

कळ्यांना ज्या हळूवारपणे तू जागे करतोस, त्याच हळूवारपणे तू तिलाही जागे कर…

यक्ष तिला ‘मानिनी’ म्हणतो आहे. बापट-मंगरूळकर-हातवळणे म्हणतात, ‘मानिनी’ या शब्दाचा अर्थ कदाचित असा असेल – “इतके दिवस झाले, मी इकडे झुरत असताना कोणाकरवी निरोप पाठवण्याचे याला सुचले नाही… ना आपले कुशल कळवायचे या निष्ठूराला सुचले, ना मला धीर द्यायचे सुचले!” थोडक्यात रागावलेली म्हणून मानिनी! मानिनी आहे, म्हणून रागावलेली आहे!.......

कालिदास काय किंवा यक्ष काय... स्त्रीविषयी अत्यंत आदर असलेली व्यक्तिमत्त्वं होती!

मेघ आला म्हणजे प्रेमाचा ऋतू आला. वातावरण मेघमय झाले की, आपले प्रियकर आपल्यापासून दूर राहूच शकणार नाही, अशा विचारांनी त्या स्त्रिया उत्साहित झाल्या होत्या. त्यांच्याबरोबरच बलाकांच्या मनातसुद्धा गर्भाधानक्षणांच्या म्हणजे मीलनाच्या स्मृती जाग्या झाल्या होत्या. तो सगळा संदर्भ इथं मेघ बघून यक्ष-पत्नीचे नयन विस्फारले जाण्याला आहे. आणि इथं तर या मेघाला त्या यक्षिणीच्या प्रियकराने खास तिच्यासाठी पाठवलं आहे.......

अभ्रांनी आच्छादलेल्या दिवशी कमलिनी ना नीट फुललेली आहे, ना नीट मिटलेली आहे…

विरहाच्या दिवसापासून सुरू झालेल्या कालावधीतले आता किती महिने उरले आहेत, याची ती गणना करत असेल. त्यासाठी उंबरठ्यावर तिने फुलांची रास ठेवली असेल. त्यातील एक एक फूल जमिनीवर ठेवून ती गणना करत असेल, किंवा आपल्या हृदयात बाळगलेल्या मिलनाच्या चित्रांचा आस्वाद ती आपल्या कल्पनेमध्ये घेत असेल. सामान्यपणे आपल्या प्रियकराचा विरह झाला असेल तर स्त्रिया हेच उपाय योजतात आणि आपल्या मनाला विरंगुळा देतात.......

सौंदर्य, काम, प्रेम आणि निष्ठा हे या यक्ष आणि यक्षिणीच्या जीवनातील चार मुख्य आधारस्तंभ आहेत!

ती माझी प्रिया अगदी मोजकेच बोलणारी आहे. माझा जीव की प्राण आहे ती! आपला प्रियकर आपल्यापासून खूप दूर असल्यामुळे तिची अवस्था एखाद्या एकाकी चक्रवाक पक्षिणीप्रमाणे झालेली असेल. विरहाने प्रदीर्घ झालेले हे दिवस जात असताना विरहाची व्यथा तिला असह्य झालेली असेल. शिशिर ऋतूमधल्या कडाक्याच्या थंडीमुळे म्लान झालेल्या एखाद्या कमलिनीप्रमाणे ती अगदी कोमेजून गेली असेल, असे मला वाटते आहे.......

अशोकाला जसा ‘तो’ नाजूक लत्ता-प्रहार हवा आहे, तसा ‘तो’ यक्षाला स्वतःलाही हवा आहे…

या पुष्करिणीच्या काठावर एक क्रीडापर्वत बांधला आहे. या पर्वताचे शिखर इंद्रनील मण्यांचे आहे. याच्या आजूबाजूला सुवर्णाच्या कर्दळी उगवलेल्या आहेत. हा पर्वत माझ्या प्रियेचा अत्यंत आवडता आहे. हे मेघा, जवळ वीज असलेल्या तुझ्या रूपाला पाहिले की, मला सुवर्णकर्दळींनी वेढलेल्या त्या इंद्रनील पर्वताची आठवण येते.......

इतर वेळी पिणाऱ्याची दक्षता घालवणारे मद्य इथे मात्र अत्यंत दक्षपणे मदनाचे कार्य करत आहे...

अलकानगरीमध्ये धनपती कुबेराचा मित्र साक्षात शंकर राहतो. त्यामुळे कामदेव मदन, भ्रमरांची प्रत्यंचा असलेले आपले धनुष्य येथे भीतीमुळे धारण करत नाही. परंतु त्यामुळे काही फरक पडत नाही. कामीजनरूप लक्ष्यांचा वेध घेण्याचे कामदेवाचे काम इथल्या चतुर ललना आपले नेत्र-कटाक्ष सोडून करतात. भिवयांची धनुष्ये ताणून सोडलेल्या या कटाक्षांबरोबरच त्यांचे विलासी विभ्रमसुद्धा लक्ष्यवेध करण्याचे काम अतिशय समर्थपणे पार पाडतात.......

रत्नदीपांवर सुगंधाचा वा गुलालाचा किंवा हिऱ्याच्या कणिकांचा मेघ तरळतो आहे

‘अप्सरा’ या शब्दाचा अर्थ ‘अमरकोशा’मध्ये ‘स्वर्गामध्ये इंद्राच्या सभेत नृत्य-गायन करणाऱ्या सुंदरी’ असा दिलेला आहे. अप्सरांचे काम मन रिझवणे हे आहे, पैसे कमवणे नाही. त्यामुळे सीडींनी लावलेला ‘अप्सरांच्या वृदांच्या मुख्य’ हा अर्थ जास्त बरोबर वाटतो. रा.शं. वाळिंबे यांनीही योग्य भाषांतर केले आहे. वैभ्राज उद्यानात यक्षांबरोबर रममाण होणाऱ्या अप्सरा या यक्षांच्या ‘मैत्रिणीच’ आहेत.......

स्त्रीच्या व्यक्तिमत्त्वात आणि सौंदर्यात विद्युल्लता लपलेली असते, हे कालिदासाला जेवढे जाणवले, तेवढे दुसऱ्या कुठल्या कवीला जाणवले असेल, असे वाटत नाही

प्रासाद आणि मेघ दोघेही उत्तुंग आहेत, गगनगामी आहेत. एकाकडे विद्युल्लता आहे, तर एकाकडे विद्युल्लतेसारख्या ललना आहेत! एका जवळ इंद्रधनुष्य तर दुसऱ्याकडे चित्र! याचा शब्द घनगंभीर, तर त्याच्याकडे संगीतासाठी मृदुंग! एकाकडे स्फटिकासारखे पाणी तर एकाकडे रत्नजडित जमीन!.......

निसर्गातील वस्तुजाताला सुंदर असे व्यक्तिस्वरूप देणे, हा कालिदासाच्या प्रतिभेचा एक अजब धर्म आहे...

हिमालयाच्या उतरणीवरील विविध नयनमनोहर देखावे ओलांडून तू पुढे गेल्यावर तुला क्रौंच-रंध्र लागेल. हे हंसांचे मानससरोवराकडे जाण्या-येण्याचे हिमालयातील द्वार आहे. हे रंध्र परशुरामाच्या यशाची पताका म्हणूनही प्रसिद्ध आहे. त्यातून उत्तर दिशेला जाण्यासाठी तुला थोडे तिरपे व्हावे लागेल आणि थोडा निमुळता आकार धारण करावा लागेल. त्या वेळी तू बलीला पाताळात दाबण्यासाठी विष्णूने उचलेल्या सावळ्या पायाप्रमाणे दिसशील.......

मेघ थोर कुळातील असून जलसंपदा हे त्याचे वैभव. ते कारणी लागावे ही यक्षाची इच्छा आहे…

गंगेचे उगमस्थान असलेल्या आणि अलोट हिमाने पांढराशुभ्र झालेल्या हिमालयावर तू पोहोचशील, तेव्हा त्यावरील शिळा त्यांच्यावर बसलेल्या कस्तूरी-मृगांच्या नाभीमधील विपुल सुगंधाने सुवासिक होऊन गेलेल्या असतील. सगळ्या थकव्याचे हरण करणाऱ्या हिमालयाच्या पर्वत शिखरांवर तू जाऊन बसलास की, शंकराच्या शुभ्र नंदीने आपल्या शिंगांनी उकरलेल्या कर्दमाप्रमाणे ती शोभा दिसेल.......

‘मेघदुता’तल्या ४७व्या श्लोकातील एका ओळीचा अनुवाद करताना सगळ्याच अनुवादकांची धांदल उडालीय...

पापण्या उचलल्या की, बुबुळांचा काळा रंग उसळून उठेल, इतर रंग कसे उसळून उठतील, असा प्रश्न अनुवादकांना पडलेला आहे. विचार करताना मनात विचार येतो की, त्या तरुणींच्या डोळ्यात उमटणाऱ्या अभिलाषा, उत्कंठा अशा सुंदर आणि विविध भावनांचे हे विविध रंग आहेत का? इथे अजून एक रम्य कल्पना कालिदासाने आपल्या डोळ्यांसमोर उभी केली आहे.......

कालिदासाची सौंदर्यदृष्टी किती सूक्ष्म निरीक्षणांतून जन्मली आहे, याची अनेक उदाहरणे देता येण्यासारखी आहेत…

मोराच्या डोळ्यांभोवती अतिशय सुंदर अशा पांढऱ्या रेखा असतात. त्यांचा एक रेखीव कोनच डोळ्यांभोवती झालेला असतो. गुगलवर मोराची छायाचित्रं बघितली की, आपल्याही लक्षात ते सौंदर्य येईल. या रेखा शिवाच्या मस्तकावरच्या चंद्रप्रकाशामुळे शुभ्र रंगाच्या झालेल्या आहेत, असे यक्ष सांगतो आहे.......

प्रेमात पडलेल्या स्त्रीच्या प्रेमाचा अव्हेर करणे, यक्षाला योग्य वाटत नाही. म्हणून तो मेघाला सांगतो आहे…

गद्य अनुवादकांनी या रमणींना भीती दाखवू नकोस, कारण त्या ‘भित्र्या’ असतात असे लिहिले आहे. हे विशेषण रमणींसाठी योग्य नाही असे वाटते. कुसुमाग्रज त्यांना ‘भयशाली’ म्हणतात, सीडी ‘भयार्त’ म्हणतात, तर शांताबाई ‘कातर’ हा शब्द वापरतात! रमणींसाठी ‘भित्र्या’ हे विशेषण वापरून कसे चालेल? त्या भयशाली असायला हव्यात किंवा भयार्त, निदान कातर तरी!.......

कालिदास सगळे वातावरणच स्त्री-पुरुषांतील प्रेमामध्ये अध्याहृत असलेल्या अनिवार वेडाने भारावून टाकतो...

होरेस विल्सनची दृष्टी ऐन्द्रिय अनुभवांवर केंद्रित झालेली आहे. त्याला ते दृश्य रम्य वाटते आहे. त्याला भारतीय संस्कृतीतले गृहदेवतेचे आणि लक्ष्मीचे ऐक्य कसे कळावे? पण एक चांगले होते, विल्सनसाहेबामुळे आपल्याही डोळ्यासमोर उज्जयिनीमधली घराघरामधून चालणारी सुंदर रमणींची पावले जिवंत होत उमटत जातात!.......

आपल्या प्रेमामुळे दुसरी व्यक्ती किती आनंदी होते आहे, यावर आपल्या प्रेमाचे भाग्य अवलंबून असते!

शांताबाईंनी ‘उदयनवासवदत्ताप्रणयीकथा’ असा उल्लेख केलेला आहे. हा वत्स देशाचा राजा उदयन आणि उज्जयिनीची राजकन्या वासवदत्ता यांच्यातील प्रेमकथांचा उल्लेख आहे. प्रणयकथांचा संदर्भ शांताबाईंनी दिल्यामुळे या श्लोकातील सगळे वातावरणच बदलून गेले आहे! यक्षाला इथे उदयनवासवदत्ता यांच्याच कथा अपेक्षित आहेत!.......

येथून आपला कालिदासाच्या ‘मेघदूता’तील श्रृंगाररसाच्या प्रवाहात प्रवेश होतो.…

‘रतिपरिमल’ ही कल्पनाच वाचकाच्या मनाचे हरण करणारी आहे. स्त्री-पुरुषांच्या मीलनाचा सुवास! तो गुहागुहांतून भरून राहिला आहे. काय बोलावे! शरीरांची प्रमत्त सुखे आणि त्यांची तेवढीच प्रमत्त वर्णने! चंद्रा राजन रतिपरिमलांना ‘फ्रॅग्ररन्सेस ऑफ प्लेझर’ म्हणतात! सुखांचे सुगंध! सुखांचे परिमल! सगळेच बेफाम, सगळेच बेफाट!.......

कालिदासाच्या सौंदर्यदृष्टीचा स्पर्श त्याच्या अनुवादकांनासुद्धा होतो…

‘नयनांचे विविध विभ्रम ज्यांना माहीतही नाहीत, अशा ग्रामीण स्त्रिया, तुझे रूप आपल्या प्रेमळ नयनांनी पिऊन घेतील. कारण शेतीची सगळी समृद्धी तुझ्यावरच अवलंबून आहे, हे त्यांना माहिती असते. अशा वेळी, जमीन नांगरून झाल्यामुळे जो सुगंधित झाला आहे, अशा माळावर चढून तू थोडासा पश्चिमेला जा. आणि मग उशीर न करता लगेच द्रुतगतीने उत्तर दिशेला जायला लाग.’.......

कालिदासाला जेव्हा जेव्हा प्रकृतीतील अपार सौंदर्य दिसते, तेव्हा तेव्हा त्याला पुरुष-तत्त्वाची आठवण होते…

कालिदास पर्जन्यकाळातील रुद्रगंभीर अनुभवाचे वर्णन करत आहे. पर्वताचे शिखरच्या शिखर उडवून नेईल की काय असे वाटावे, एवढे अजस्त्र आणि रौद्रचपल रूप या मेघाचे आहे. आणि एवढ्या समर्थ अशा मेघालाही त्याहूनही अजस्त्र आणि रौद्र अशा दिग्गजांच्या सोंडांचे तडाखे चुकवत चुकवत जायचे आहे. दिशांच्या रक्षणाची जबाबदारी ज्यांच्यावर आहे असे ते दिग्गज.......

कालिदास आपल्याला आपल्या जगातून उचलतात आणि प्रेमाच्या व सौंदर्याच्या तीव्र संवेदनांनी भारलेल्या जगात घेऊन जातात…

मला माहीत आहे की, तू जगप्रसिद्ध अशा पुष्कर आणि आवर्तक या मेघांच्या वंशात जन्मलेला आहेस. शिवाय तू इंद्राचा कामरूपी, असा मुख्य अधिकारी आहेस. तू कुठलाही आकार धारण करू शकतोस. मी माझ्या पत्नीपासून नियतीच्या योगामुळे विलग झालेलो आहे आणि त्यामुळे मी माझी निरोपाची विनंती तुला उद्देशून करत आहे.......

उत्कंठा उत्पन्न करणाऱ्या त्या मेघासमोर यक्ष आपले अश्रू आवरत कसाबसा उभा राहिला…

कुणी एक यक्ष होता. त्याच्या हातून कर्तव्य-प्रमाद झाला. त्यामुळे त्याला त्याचा स्वामी कुबेर याने एक वर्षासाठी असह्य असा पत्नी-विरहाचा शाप दिला. त्याचबरोबर त्याचा यक्ष म्हणून असलेला महिमा काढून घेतला. विरहाने व्याकूळ झालेल्या या यक्षाने रामगिरीवरील एका आश्रमात आश्रय घेतला..........

कालिदासाच्या काव्यातील एकेक श्लोक सौंदर्यवंत ऐरावतासारखा झुलत राहतो, आणि त्यावर आशयाचा ऐश्वर्यमान इंद्र आरूढ झालेला असतो!

कालिदासाचे ‘मेघदूत’ आपल्याला एका उदात्त जगात घेऊन जाते. ते वाचून आणि अनुभवून झाल्यावर मानवी जीवनाचे सारे श्रेय आपल्या हाती लागले आहे, असे वाटत राहते. जगायचे कशासाठी, तर कालिदासाने सांगितलेले प्रेम करण्यासाठी. जगायचे कशासाठी, तर कालिदासाने रंगवलेला निसर्ग त्याच्या डोळ्यांनी बघण्यासाठी! जगायचे कशासाठी तर, कालिदासाने दिलेला मांगल्याचा घट हृदयामध्ये जपण्यासाठी! ‘जगायचे कशासाठी?’ या प्रश्नाला कालिदास वरील उत्तरे.......

कृष्णाबाई माणुसकीचा दीपस्तंभ होत्या! माणुसकी, प्रेम आणि नेकी, या तीन गोष्टी त्यांच्या श्वासातून वाहत होत्या…

संसार कृष्णाबाईंचा होता. त्यांनी मास्तरांना मागणी घालून तो सुरू केला होता. फारसं काही न बोलता, त्यांनी तो मास्तरांना जपत जपत जमेल तसा पैलतीराला लावला होता. संसार कृष्णाबाईंचा होता आणि त्या संसारातली प्रेम-कविता मास्तरांनी लिहिली होती. संसार त्यांचा आहे, तर कृष्णाबाईंनी आपलं प्रेम शब्दांतूनसुद्धा व्यक्त करावं, असं मास्तरांना खूप वाटत होतं. पण कृष्णाबाई फक्त कृतीतून प्रेम व्यक्त करत राहिल्या.......

या जगाच्या चलनामागची स्थिर तत्त्वे अस्सल कोल्हापूरकरांना माहीत असतात. कोल्हापूरकरांच्या जिंदादिलीमागचं सनातन कारण हेच आहे!

कोल्हापुरी हवेतला दिलदारपणा, जीवन जगण्यातला एक अस्सल कोल्हापुरी कॉमन सेन्स आणि आदरातिथ्य करण्यातली कोल्हापुरी उमेद; कोल्हापुरी मध्यमवर्गातून आता हळूहळू कमी होत चालली आहे. कोल्हापुरी रिक्षावाल्यांमध्ये मात्र ही सर्व तत्त्वे अजून साकल्याने जिवंत आहेत. रिक्षावाल्यांशी गप्पा झाल्याशिवाय कोल्हापूर ट्रिप पूर्ण झाली, असं मला वाटतच नाही!.......

आता फिलॉसॉफी लवकरच मानव केंद्रित होणार होती. मानवी जीवन, मन, भावना, न्याय, नीती, राजकारण, धर्मकारण वगैरे चर्चांनी बहरून जाणार होती...

अनॅक्सागोरसचा एक विशेष म्हणजे तो स्वतःला या संपूर्ण विश्वाचा नागरिक समजत असे. त्या काळी फिलॉसॉफर्स आपल्या नावापुढे आपल्या गावाचे नाव अभिमानाने लावत असत. उदाहरणार्थ, हेराक्लिटस ऑफ एफिसस, एम्पिडोक्लिस ऑफ एटना वगैरे. अनॅक्सागोरस असे गावाचे नाव लिहीत नसे. त्यावरून, तुला तुझ्या जन्मभूमीविषयी काही वाटत नाही का? असे विचारले गेले, तेव्हा त्याने आकाशाकडे बोट दाखवले.......

शिरोजीची बखर : प्रकरण दहावे - एका राज्यातील निवडणूक काय ती! आणि निष्कर्ष मात्र युगप्रवर्तनाचे!!

बखरीच्या गेल्या प्रकरणात उदारमतवादी आणि मोदीभक्त यांच्यात भज्यांची पैज लागली होती. भास्कर, समर आणि दुर्गाप्रशाद पांडेजी यांचे म्हणणे होते की, भाजप हरणार आहे. नाना, अविनाश आणि अच्युत यांचे म्हणणे होते की, भाजप जिंकणार आहे. भाजप जिंकला तर पांडेजी दोन भज्यांच्या प्लेट्स देणार होते. भाजप हरला तर नाना आणि अविनाश एक प्लेट भजी देणार होते. शिरोजी बखरीचे हे प्रकरण लिहायला बसला, तेव्हा तो गालातल्या गालात हसत असणार.......

स्त्रीत्वाचा अंदाज घेता येतो. स्त्रीत्व दूर असेल तर समजूनही घेता येते. सेलिब्रेटसुद्धा करता येते, पण हेच स्त्रीत्व आयुष्यात आले की, हरप्रकारचे गोंधळ सुरू होतात

स्त्रीचे शरीर ही केवळ एक वीणा आहे. स्त्रीचे मन हे त्या वीणेवर वाजणारे संगीत आहे, हे भान मला या कवितेने दिले. त्यामुळे पुढे आयुष्यात स्त्रीला समजून घेणे मला अवघड गेले नाही. बोरकरांच्या कवितेने जो पाया घातला, त्या भरणीवर मला मीरा आणि राधा समजून घेता आल्या. शेक्सपियरची दुःखी ऑफिलिया आणि आनंदी रोझलिंड समजून घेता आली. पण काय करावे, स्त्री हे एक मोठे गूढ आहे.......

खूप वाचून ‘फिलॉसॉफी’ शिकता येत नाही. त्यापेक्षा थोडी फिलॉसॉफी मनापासून वाचावी आणि त्यातून ‘फिलॉसॉफिकली’ विचार करायला शिकावे...

चारचौघांपेक्षा वेगळं आयुष्य जगणारे हे लोक. तीव्र बुद्धिमत्ता असलेले. तिच्या लक्षात आले की, फक्त बुद्धिमत्ता असून फारसे काही होत नाही. आपली बुद्धी वापरायची असेल तर कमालीचे धैर्य माणसात असावे लागते. आपल्या बुद्धीने कितीही सांगितले, तरी आपल्या काळातील समाजाने स्वीकारलेल्या विचारांपासून दूर जाण्याचे धैर्य किती व्यक्तींमध्ये असते? पार्मेसेनिडीजपेक्षा तिला हेराक्लिटसचा विचार जास्त जवळचा वाटत होता.......

१८ फेब्रुवारी रोजी उत्तर प्रदेशच्या निवडणुकीतील मतदानाची तिसरी फेरी समाप्त झाली. मोदी-योगींचे समर्थक आणि विरोधक या दोघांमध्येही आनंदाची लहर उठली...

खुद्द पंतप्रधानांचे इतके मोठे ‘स्टेक’ असल्याने त्यांचे साहाय्यक श्रीमान अमितजी शहा यांनी सुरुवातीलाच या निवडणुकीतील ‘स्टेक’ वाढवले. त्यांनी लोकांना आणि आपल्या पक्षाच्या कार्यकर्त्यांना सांगून टाकले होते - ‘येत्या २०२४ मधील लोकसभेच्या निवडणुकीत नरेंद्र मोदी यांना पुन्हा पंतप्रधान बनवायचे असेल तर ‘बीजेपी को उत्तर प्रदेश विधानसभा में जिताना होगा.’ पण, गंमत अशी झाली की, आपण हे कुठून बोलून बसलो असे त्यांना झाले.......

जर नीत्शे, प्लेटो आणि आइन्स्टाइन यांच्या विचारांत, हेराक्लिट्स आणि पार्मेनीडीज यांच्या विचारांचे धागे सापडत असतील, तर हे दोघे आपल्याला वाटतात तेवढे क्रेझी नक्कीच नाहीत

हे जग कसे सतत बदलते आहे, हे हेराक्लिटस सांगतो आहे आणि या जगात बदल अजिबात होत नसतात, हे पार्मेनिडीज सिद्ध करतो आहे. आपण डोळ्यांवर अवलंबून राहण्यापेक्षा आपल्या बुद्धीवर अवलंबून राहिले पाहिजे, असे पार्मेनिडीजचे म्हणणे. इंद्रिये सत्याची प्रमाण असू शकत नाहीत. बुद्धी हीच सत्याचे प्रमाण असू शकते. यालाच बुद्धिप्रामाण्य म्हणतात. पार्मेनिडीज म्हणजे पराकोटीचा बुद्धिप्रामाण्यवाद! हेराक्लिटस क्रेझी वाटतो, पण.......

Philo म्हणजे प्रेम आणि Sophos म्हणजे श्रूडनेस. शहाणपणाविषयीचे प्रेम म्हणजे फिलॉसॉफी!

आपण सवयीने, फारच शिथिल पद्धतीने जीवन जगत असतो. आपले विचार, आपल्या भावना, आपली जीवनपद्धती हे सगळेच आपण सवयीने स्वीकारलेले असते. तुम्ही जीवनाशी जोडला गेलात तर किती मजा येईल? म्हणूनच प्लेटो म्हणाला आहे – ‘अ‍ॅन अनएग्झामिन्ड लाईफ इज नॉट वर्थ लिव्हिंग!’ सुंदर जगायचे असेल तर आपण सगळे तपासून घेतले पाहिजे.......

शिरोजीची बखर : प्रकरण आठवे - शिरोजीने एक फार मोठा मुद्दा मांडला आहे. त्याने ‘इतिहासाची पुनरावृत्ती’ कशी होते, हे दाखवून दिले आहे!

शिरोजीने अशा रितीने २०२२ मधील ‘रिअल पॉलिटिक’चे चित्र अशा बहारदार पद्धतीने रंगवले आहे. दुर्गाप्रशाद पांडे हे मोठे बहारीचे पात्रदेखील शिरोजीने या प्रकरणात पहिल्यांदाच आणले. पुढच्या अनेक प्रकरणांत या दुर्गाप्रशाद पांडेजींनी मोठी धमाल उडवून दिलेली आहे. राजकारणाचा व्यासंग केलेली ही व्यक्ती आहे. उत्तर प्रदेशच्या सकस मातीतून रुजून आलेले, हे व्यावहारिक आणि राजकीय शहाणपण आहे.......

फिलॉसॉफीमध्ये सखोल ‘इन्साइट’ तर आहेतच, पण जीवनातून अर्थ काढण्याचं स्वातंत्र्यसुद्धा आहे! ती आपल्याला जीवनाच्या जवळ नेते!!

कुणी गंभीरपणे बोललं की, आपण लगेच त्याला म्हणतो, ‘ये बाबा, फार फिलॉसॉफी झाडू नको!’ आणि मोठ्यानं हसतो तरी किंवा वैतागतो तरी! पण तेव्हा ती व्यक्ती खरंच फिलॉसॉफी झाडत असते? फिलॉसॉफी, तत्त्वज्ञान, म्हणजे काय? तर जगण्याचे नीतीनियम. नीतीपूर्ण जगण्यात स्वातंत्र्याचं, प्रेमाचं, न्यायाचं महत्त्व असतं. फिलॉसॉफी त्यातल्या सीमारेषा स्पष्टपणे अधोरेखित करते.......

शिरोजीची बखर : प्रकरण सातवे - तुम्ही फक्त मोदीजींना मतं देत राहा, डोळे झाकून, इलेक्शन मागून इलेक्शन मागून इलेक्शन

मोदीजींच्या २०२४च्या लोकसभा विजयाचा मार्ग उत्तर प्रदेशातूनच जात होता. कारण, लोकसभेच्या ५४४ जागांपैकी ८३ जागा एकट्या उत्तर प्रदेशात होत्या. त्यामुळे उत्तरेत उत्तर प्रदेश गेला, तर लोकसभेच्या निवडणुकात काही खरे नव्हते. पश्चिम उत्तर प्रदेशात एकही जागा मिळणार नाही, अशी अवस्था आली, तर उत्तर प्रदेश विधानसभा जिंकता येणार नव्हती. आणि उत्तर प्रदेश विधानसभा जिंकल्याशिवाय लोकसभा जिंकता येणार नव्हती.......

सिंहगडाच्या धुक्यात अंतिम सत्य भेटायला यावे, हा माझा रोमान्स आहे… तो माझा अल्टीमेट ‘मोह’ आहे!

आद्य क्रिएटिव्ह इम्पल्समुळे मॅटर तयार झाले. अणु-रेणू तयार झाले. हे एकत्र अरेंज होत गेले आणि या विश्वाचे दही तयार झाले. हे जीवन जगून जगून, हे दही घुसळून घुसळून, संत लोक त्या आद्य क्रिएटिव्ह इम्पल्सच्या प्रेरणेपर्यंत गेले. दह्यात लपलेल्या मूळ तत्त्वापर्यंत गेले. सिंहगडावर एक सुंदर झुळुक आली. खाली दरीत अथांग धुके भरले होते. खरं तर हे सगळेच दही होते. आंबट गोड दही. यात प्रेम आणि राग एक होता.......

शिरोजीची बखर : प्रकरण सहा - भारतीय राजकारणाचा हा कालखंड उत्तरोत्तर रोचक होत गेला. शिरोजी स्वतः या कालखंडाचा इतिहासकार बनून हे सर्व कांड आपल्यासाठी लिहीत गेला, हे आपले भाग्य!

आज २१२१मध्ये आपण हे सगळे बोलणे सोपे आहे. कारण इतिहासात काय घडले हे आपल्या डोळ्यासमोर आहे. शिरोजी लिखाण करत होता, ते या काळाच्या प्रवाहात राहून. आपल्याला आज जो ‘परस्पेक्टिव्ह’ आहे, तो त्याला नव्हता. परंतु त्या काळात राहून काळाची पावले कुठल्या दिशेने चालली आहेत, हे शिरोजीने बरोबर ओळखले होते. मोदीप्रणित राजकारणाच्या कोलाहलातून देशाच्या हाती काहीही लागणार नाही, हे शिरोजीने ओळखले होते.......

२०२१ साली लिहिली गेलेली, पण २१२१ साली उजेडात आलेली ‘शिरोजीची बखर’ : प्रकरण पाचवे - आर्यन खान विरुद्ध समीर वानखेडे

तर सांगायची गोष्ट अशी की, शाहरूख खान यांचा मुलगा ड्रग संदर्भात सापडला, हे कळल्यावर मोदीभक्तांमध्ये अतिशय आनंदाची भावना निर्माण झाली. आर्यन खानला पकडणारा अधिकारी होते समीर वानखेडे. ते या लोकांचे एका रात्रीत ‘सुपर हीरो’ झाले. पुढच्या काही दिवसांत या सगळ्याच प्रकरणाला अत्यंत फर्सिकल वळण लागत गेले. शिरोजीने ही सगळी धमाल, संवाद रूपात लिहून आपल्या बखरीचे पाचवे प्रकरण सिद्ध केले आहे.......

ऑस्कर वाइल्ड जीवनदृष्टीच्या आणि विनोदाच्या जोरावर इंग्रजीतील ‘अफॉरिझम्स’चा अनभिषिक्त सम्राट बनला!

हेमिंग्वे म्हणाला होता की, ट्वेनच्या ‘हकलबरी फिन’ने किमान दीडशे तरी कादंबऱ्यांना जन्म दिला आहे. वाइल्डने तसे पात्र तयार केलेले नाही. त्यामुळे त्याच्यावर टीकाही होते. त्याने हक फिनसारखे पात्र तयार करून अनेक कादंबऱ्यांना प्रेरणा दिली नाही, हे खरे आहे, पण त्याचा चार्म त्याच्या बुद्धिमत्तेत आहे. ती इतकी तीव्र होती की, प्रत्येक लेखकाला वाटते की, वाइल्डने जे विनोद केले, त्या प्रतीचा एक तरी विनोद आपल्या हातून व्हावा.......

२०२१ साली लिहिली गेलेली, पण २१२१ साली उजेडात आलेली ‘शिरोजीची बखर’ : प्रकरण चौथे

भास्करने त्यावर २१ ऑगस्ट २०२०च्या ‘इकॉनॉमिक टाईम्स’मधली बातमी दाखवली. त्या दिवशी भारतीय रिझर्व्ह बँकेने १२.८ अब्ज डॉलर्सचे अमेरिकेचे सरकारी बाँड घेतल्याची बातमी होती. रिझर्व्ह बँकेकडे गंगाजळी वाढली म्हणून तिने अमेरिकेच्या बाँडमध्ये गुंतवला होता. गरज पडेल तेव्हा लगोलग तो पैसा उपलब्ध व्हावा, अशी रिझर्व्ह बँकेची इच्छा होती. आता अमेरिकेच्या बाँडमधली भारताची एकूण इनव्हेस्टमेंट १८२ अब्ज डॉलर झाली होती.......

रॉय किणीकर उमर खय्यामच्या रुबायांकडे ओढले गेले. आणि इंग्रजीप्रमाणे मराठी साहित्यातसुद्धा एक ‘लास्टिंग ब्यूटी’ निर्माण झाली!

किणीकरांनी स्वतःला ‘निरंजन आणि गोते खाणारा फाटका पतंग’ असे म्हटलेले आहे. अवघ्या महाराष्ट्राला जे तीस विशेषणे वापरून जमले नाही, ते किणीकरांनी दोन उपमा वापरून साध्य केले. निरंजन म्हणजे ज्याच्यावर काळिमा येऊ शकत नाही असे. शुद्ध! किणीकरांच्या प्रतिभेवर कधी काळिमा आली नाही. कोणी आणू शकले नाही. ना गरिबी, ना हालाखी, ना उपेक्षा, ना अपयश, ना विश्वासघात, ना साक्षात मृत्यूची चाहूल! त्यांची प्रतिभा कधी म्लान झाली नाही.......

मी छायाचित्रं काढायला सुरुवात केली आणि वेताळ टेकडीवरील निसर्गाने त्याचे सौंदर्य उलगडून दाखवायला...

पावसाळा आला आणि टेकडीवर झुडुपांवर फुलांची बरसात झाली. आता श्रावण आला आहे. आता टेकडीवर झुडुपांच्या फुलांबरोबरच गवतफुलेसुद्धा उगवून येतील. ऑगस्ट आणि सप्टेंबर हे खरे गवतफुलांचे दिवस. पाऊस आला की, सगळ्यात पहिल्यांदा फुलते टणटणी. काही लोक तिला ‘चुनडी’ म्हणतात, काही लोक तिला ‘रंगबावरी’सुद्धा म्हणतात. साध्यासुध्या टणटणीची फुले खूप सुंदर आहेत. तुम्ही कितीही निरीश्वरवादी असा, सौंदर्य तुम्हाला आश्चर्यचकित करते.......

पंढरीचे अभंग, विठ्ठलाची उराउरी भेट, तुकाराम आणि मी… (उत्तरार्ध)

तुकोबा हसत म्हणाले, ‘‘हे विठ्ठल नावाचे पंढरीचे भूत हे सर्व भुतांमध्ये फार मोठे आहे. एकदा का याची आस लागली, एकदा का याने झपाटले - तर या जगात परत येताच येत नाही. मोक्षापर्यंत जावेच लागते. आई, बाप, लग्नाचा नवरा, लग्नाची बायको, मुले, मुली कोणी आपले नाही, हे आपल्या लक्षात येते. फक्त विठ्ठल हा एकच सोयरा म्हणून राहतो.’ तुकोबा एक क्षणभर थांबले आणि एकदम म्हणाले – ‘‘असे होणे चालणार आहे का तुला?’’.......

पंढरीचे अभंग, विठ्ठलाची उराउरी भेट, तुकाराम आणि मी…

नक्की कुठल्या पंढरीला गेल्यावर आपण पांडुरंगाला भेटू शकतो? पंढरपूर नगरपालिकेच्या पंढरपुरात जाऊन विठ्ठल मिळतो काय? का संत लोकांची पंढरी वेगळी आहे? तुकाराम पंढरीला गेला आणि मी पंढरीला गेलो तर आम्ही एकाच पंढरीला गेलो, असे म्हणता येईल काय? पंढरी म्हणजे तुकारामासाठी काय होते, हे मला कधी समजेल काय? खरं तर पंढरी म्हणजे नक्की काय, हे मला कधी समजेल काय?.......

‘महाभारतकारां’नी ‘महाभारता’त संपूर्ण मानवी जीवन आणि त्याचे तत्त्वज्ञान रेखाटलेले आहे, म्हणून ते ‘काव्य’ आहे!

‘इतिहास’ हा महाभारताचा विषय आहे आणि ‘काव्य’ हा महाभारताचा आशय आहे. सौती सव्विसाव्या श्लोकात म्हणतात, त्याप्रमाणे महाभारत हा कवींनी सांगितलेला इतिहास आहे. काय घडले हे तर सांगितलेलेच आहे, पण त्या घटनांतून आशय काय घ्यायचा, हेदेखील सांगितलेले आहे. सौती सत्ताविसाव्या श्लोकात म्हणतात की, इतिहास आणि काव्य एकत्र आले की, ज्ञान तयार होते. महाभारताने ते स्वतःमध्ये साठवून ठेवलेले आहे.......

कुठे टिळक-गांधी यांच्या चळवळी आणि कुठे दिशा रवीचे टुलकिट वा विनोद दुआंची टीका… पण सगळ्याला कायदा एकच - राजद्रोह!

राजद्रोहाच्या कायद्याच्या इतिहास बघता एक धडा घेणे आवश्यक ठरते. हा कायदा १८७० साली अस्तित्वात आला. तेव्हापासून या कायद्याचा दुरुपयोग या ना त्या प्रकारे सर्वच सरकारांनी केला आहे. सत्तेत आल्यावर विरोध मोडून काढायचा प्रयत्न करणे ही एक मानवी प्रेरणा आहे. याला ना ब्रिटिश राज्यकर्ते अपवाद आहेत, ना स्वतंत्र भारतातले आत्तापर्यंत सत्तेत आलेले सर्व पक्षांतले राज्यकर्ते.......

२०२१ साली लिहिलेली पण २१२१ साली उजेडात येणारी ‘शिरोजीची बखर’ : प्रकरण तिसरे

भयाण वास्तवापेक्षा बदनामीने जास्त अस्वस्थ होणाऱ्या भक्तांना बघून शिरोजी अस्वस्थ झाला नसता तरच नवल होते. कारण त्याला संध्याकाळच्या भंपक टीव्ही सिरिअल्स पाहून वास्तव विसरण्याचे वरदान मिळालेले नव्हते. कसे मिळणार ते वरदान त्याला? आत्ममग्नतेच्या साहाय्याने संवेदनेला काबूत ठेवण्याचे कसब त्याला साधले नव्हते. बदनामीने अस्वस्थ झालेल्या सरकारने सोशल मीडियावर नियंत्रण आणणारा कायदा आमलात आणायचे ठरवले.......

सिद्धू आणि त्रिशला यांच्यासारखे लोक आपल्या आजुबाजूला असतात, म्हणून मानवाच्या जीवनावरच्या अमर्याद प्रेमाची प्रचिती आपल्याला येत राहते!

लिओ टॉलस्टॉयच्या ‘वॉर अँड पीस’ या कादंबरीमधल्या प्रिन्स आन्द्रे आणि त्याची बहीण प्रिन्सेस मारियाची आठवण यायचे कारण म्हणजे नुकतीच माझी माझ्या डॉक्टर मित्र आणि मैत्रिणीशी करोना काळातील डॉक्टरांच्या मन:स्थितीबद्दल चर्चा झाली. सिद्धू हा प्रिन्स आंद्रेसारखा आहे आणि त्रिशला मारियासारखी. सिद्धूसुद्धा आंद्रेसारखा मनात विचार घेऊन लढत राहिला आहे. मारियाला मानवता हे सर्वांत मोठे मूल्य वाटते.......

२१२१ सालच्या दुर्मीळ ‘बखरी’तील दुसरे ‘अप्रकाशित’ प्रकरण!

महाराष्ट्राने अनेक बखरकार पाहिले आहेत. त्यातील अत्यंत वरच्या दर्जाच्या बखरींमध्ये शिरोजीच्या बखरीची गणना करावी लागेल. एखाद्या नदीमधून वाहत चाललेली प्रेतांची यात्रा आपल्याला सुन्न करते. त्याचप्रमाणे या बखरींमधून एक राजकीय चर्चा आपल्यापर्यंत वाहत आलेली आहे. भारतातील भयाण पार्श्वभूमीवर चाललेली अविनाश, अच्युत आणि समरमधील ही राजकीय चर्चा विनोदाने संपृक्त असली तरी ती आपल्याला विषण्ण करते.......

आता आमचे प्रिय नमोजी दाढीचे काय करणार, हा मोठा कुतूहलाचा विषय ठरणार आहे...

इलेक्शनमध्ये इमेजेसचे मोठे महत्त्व असते. राजकारणात इमेजेसचा खूप विचार केला जातो. फक्त इमेज तयार करून चालत नाही. काम करावेच लागते. नाहीतर कुठलीच इमेज काम करू शकत नाही. पण एक गोष्ट तितकीच खरी असते की, कामापेक्षा इमेजेसची चर्चा खूप जास्त होते. आता आमचे प्रिय नमोजी दाढीचे काय करणार, हा मोठा कुतूहलाचा विषय ठरणार आहे. भारताची आजची परिस्थिती पाहता दाढी हाच एक आधार त्यांच्यासाठी उरणार आहे, असे म्हणण्यास जागा आहे.......

अविनाशला एका क्षणासाठी एक गहन सत्य कळले. मानवता हे सर्वोच्च मूल्य आहे. अंतिम मूल्य आहे. बाकी कुठलीही मूल्ये ही महत्त्वाची असली तरी दुय्यम आहेत

बरोबर शंभर वर्षांपूर्वी बखरकार शिरोजी याने बखर लिहायला सुरुवात केली. तो काळ मोठा खळबळीचा होता. हिंदू धर्माच्या रक्षणाची जबाबदारी ‘हिंदुत्ववाद’ नावाच्या राजकीय तत्त्वज्ञानाने घेतली होती. शिरोजी ज्यांचा उल्लेख मोदीजी असा करतो, ते म्हणजे तत्कालीन भारताचे पंतप्रधान श्री नरेंद्र मोदी होत. आज त्यांचे नाव राजकीय विश्लेषक सोडून कुणाला माहीत असणे अवघड आहे. परंतु तत्कालीन भारतात त्यांनी मोठी खळबळ उडवून दिली होती.......

बंगालमध्ये एक सत्य मात्र कळले- गुंडांना ‘विद्रोह नायक’, ‘परिवर्तन नायक’ आणि ‘सांस्कृतिक नायक’ अशी सुंदर सुंदर नावे देता येतात!

लोकांना ही नावे पटतही असावीत. राजकीय गुंडगिरीचे नागवे सत्य लपवण्यासाठी सुंदर शब्दांची तलम वस्त्रे वापरता येतात, हे त्या साध्यासुध्या प्राध्यापकाने आम्हाला सांगितले होते. ही फक्त थिअरी आहे की, असे प्रत्यक्षातही केले जाते, हे वाचकांनी स्वानुभवातून ठरवायचे आहे. इतिहास, संस्कृती आणि समानता या सर्वांचा वापर गुंडगिरी लपवण्यासाठी होतो की नाही, हे सर्वांनी आजुबाजूला काय घडते आहे ते पाहून ठरवायचे आहे.......

मैं हिंदूराष्ट्र बनावानू शरू कर्यूम अने हे काय घडला? मी हिंदू जागा होयाला पाहिजे, म्हणूनसाठी प्रयत्न केला अने रिझल्ट काय आली?

नमोजींनी खाडकन फोन ठेवून दिला. लाखो भक्तांच्या जड डोक्यांचा भार नमोजींना आपल्या खांद्यावर जाणवला असावा. नमोजी मनामधून डिस्टर्ब झाले की, अचानक फोन ठेवून देतात. इतक्या वर्षांची सवय आहे त्यांची! या मोठ्या लोकांना अशा सवयी असतातच. काय करणार? त्यांना सांभाळून घ्यायला आमच्यासारखा एखादा दर्जेदार मित्र असावाच लागतो, हेच खरे! नाही तर ते खरी खरी ‘मन की बात’ कोणाशी करणार?.......

मोदीजींनी झुंज दिली कडवी करोना व्हायरसशी म्हणून जिवंत आहोत आपण!

ते म्हणाले, मोदीजींनी कडक लॉकडाऊन लावला, तेव्हा भारतात पाचशे रुग्ण होते. काल उत्तर प्रदेशमध्ये २० हजार रुग्ण होते. तिथं तर भाजपचंच सरकार आहे. तिथं का नाही लावत कडक लॉकडाऊन? तिथं सौम्य लॉकडाऊन का लावतायत? मध्य प्रदेश आणि गुजरातमध्येही कडक लॉकडाऊन नाहीत लावलेले त्यांनी. मी म्हणालो की, तिथले मुख्यमंत्री एक योगी आहेत. त्यांच्याकडे काय करायला पाहिजे, काय करायला नको याचं ज्ञान आहे. शिवाय योगीजींना मोदीजींचा गायडन्स आहे.......

पांगारा म्हणजे सौंदर्यतत्त्वाने केलेली आतषबाजी, तर शिरीष म्हणजे सौंदर्याचा मृदू आणि अत्यंत मर्यादाशील आविष्कार!

पांगाऱ्याचे सौंदर्य दिवाळीतल्या लाल फुलछडीसारखे, तर शिरिषाचे निरंजनातील शांत ज्योतीसारखे. पांगारा दूरवरूनही लक्ष वेधून घेतो. शिरिषाखाली बसलेल्या लोकांनाही त्याचे सौंदर्य जाणवत नाही. पांगाऱ्याला फुले येतात, तेव्हा त्याला पाने नसतात फारशी. शिरिषाला फुले येतात, तेव्हा त्याला पालवी फुटलेली असते. पालवीचा गडद पोपटी रंग आणि जुन्या पानांचा गडद शेवाळी रंग यांच्या आत शिरिषाची पिस्त्याच्या रंगाची फुले लपलेली असतात.......

दिगंताला सुगंधित करणारी हास्याची लकेर या जगात असू शकते, यावर विश्वास बसावा, असे वाटत असेल तर फुललेली काटेसावर पाहायला हवी

वसंत म्हणजे आपल्या मनात सौंदर्यामुळे आणि यौवनामुळे लागलेली एक मोहक आग! काटेसावरीच्या फुलांच्या रंगाची आणि त्या फुलांसारखीच मोहक आग! या अर्थाने काटेसावर वसंताचे प्रतीक बनून राहते. शिशिराला वसंताने हळूवार धक्का दिल्यावर काटेसावर फुलते. ग्रीष्माने वसंताला एक छोटासा धक्का दिल्यावर फलधारणा होते. काटेसावरीला शेंगा धरतात. वर्षा ऋतूच्या सुरुवातीला चुकार ढग आकाशात जमू लागतात. त्यांचा एक श्यामल धक्का ग्रीष्माला पुढे .......

जनरीत वेगळी असते आणि जिवंत हृदय असलेल्या संतप्रवृत्तीच्या लोकांची रीत वेगळी असते!

हुबळीचे माणुसकीवरचे प्रेमच असे आहे. त्याच्या या प्रेमाला संतांच्या किंवा ख्रिस्ताच्या प्रेमाचा सुगंध येतो आहे, असे मला आजकाल वाटू लागले आहे. हाताखालच्या शिपायाची निरागसता टिकवण्याचा प्रयत्न करणारा हुबळी आणि संत यांच्यात काहीतरी नाते असणार, असे मला वाटू लागले आहे. पुढे हुबळीने राजीनामा दिला. मग लोकांनी देवाला बोलून बोलून आणि शिव्या देऊन आदर्श शिपाई बनवले.......

आमच्या मताशी जो सहमत असेल, त्यालाच अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य मिळेल!

नाना, मला या माणसाची दया आली. मी त्याला म्हणालो - लोकशाही ही फक्त एक चौकट आहे. चौकटीशी एकनिष्ठ राहून राज्य चालत नाहीत. देशहितासाठी चौकट थोडी वाकवली गेली तर फारसे काही बिघडत नाही. शेवटी चाणक्य म्हणाला आहे की - कुठल्याही विचारापेक्षा देश महत्त्वाचा आहे. तो खूप चिडला. म्हणाला, असं कुठं म्हणाला आहे चाणक्य? नाना, त्याचा चिडकेपणा बघून मला खूप राग आला. मी त्याला ताडकन म्हणालो - जा जाऊन शोध त्याच्या पुस्तकात!.......

सूर्य, पाऊस, झुकलेले आकाश, पर्वतराजी, महासागर, पाने-फुले, दगड, तारे आणि चांदणे हेच फक्त आहेत माझे असे आजकाल वाटू लागले आहे मला...

माया अँजेलो ही स्त्री मनाची सगळी रूपे अत्यंत मनस्वीपणाने मांडणारी कवयित्री. क्लब डान्सर, सेक्स वर्कर, हॉटेलात कुक इथपासून सगळी कामं या कवयित्रीला करावी लागली. पण तिने आपली संवेदना प्राणपणाने जपली. ती मनस्वी कविता लिहीत राहिली. आपल्या कर्तृतवाने पुढे ती अमेरिकेची सगळ्यात लाडकी कवयित्री झाली. तिने ब्रॉडवेसाठी नाटके लिहिली, हॉलिवुडसाठी सिनेमे लिहिले. जगभरातील स्त्रीवादी चळवळीची ती स्फूर्तिस्थान ठरली.......

इतक्या कोरड्या फांद्यांवर सोन्याची फुले फुलत असतील तर वैराण आयुष्यालासुद्धा स्वप्नांची कमलपुष्पे लगडत असतीलच की! निदान तशा अफवा उठायला काय हरकत आहे?

सौंदर्य माणसाला बोलायला लावते. त्याच्या मनाचे लपलेले पदर त्यालाच उलगडून दाखवते. त्या उलगडलेल्या पदरांच्या कहाण्या गालिब आपल्या ग़ज़लेमध्ये बंदिस्त करतो. त्याचसाठी तर उर्दूचा खडक फोडत फोडत त्याची कविता वाचाविशी वाटते. उन्हात खूप चालून सोनसावरीचे बन गाठायचे आणि उर्दू फोडत फोडत गालिब वाचायचा, दोन्हीचा ‘मकसद’ एकच - सौंदर्याची ओढ! सौंदर्यामुळे आपल्या मनाचे लपून राहिलेले भरजरी पदर आपल्याच पुढे उलगडत जातात.......

कुठल्याही विचारसरणीच्या कडव्या समर्थकाशी चर्चा निष्फळच नव्हे, तर अशक्य ठरते. चर्चा करणाऱ्या कडव्या व्यक्तींचे विचार चर्चेमुळे जास्त कडवे बनत जातात!

समोरचा माणूस कडवा आहे, हे लक्षात येताच त्याच्याशी चर्चा न करणे चांगले. ती एक गोष्ट तुम्ही टाळलीत तर बाकी बाबतीत तो तुमच्यासारखाच चांगला माणूस असतो. त्याला दुखावण्यापेक्षा त्याला सांभाळून घेणे जास्त श्रेयस्कर असते. आपले राजकीय जीवन आपल्या एकूण जीवनाचा एक ‘फ्रॅक्शन’ असते. त्यापोटी कुणाला दुखावून माणसामाणसातील समग्र नात्याचा नाश करून घेणे योग्य नाही.......

खरे प्रेम स्वतःमध्ये संपूर्ण असते. त्याला ना विश्वाचा आधार लागतो, ना कुणाच्या व्यक्तिमत्त्वाचा, ना कुठल्या अस्तित्वाचा!

एलिझाबेथ बॅरेटवर रॉबर्ट ब्राउनिंगने केलेल्या अफाट प्रेमामुळे तिच्या मनात खऱ्या प्रेमाची खरी जाण तयार झाली असेल का? बालकवी जसे सौंदर्याचे कवी तशी एलिझाबेथ बॅरेट ब्राउनिंग ही प्रेमाची कवयित्री. तिची ‘सॉनेट्स फ्रॉम द पोर्च्युगीस’ वाचल्याशिवाय प्रेम करायला माणूस ‘क्वालिफाय’ होत नाही, असे माझे आपले प्रायव्हेट मत आहे. तिच्या प्रेमावरील कवितांनी ऑस्कर वाईल्डसारख्या सिनिकल तत्त्वज्ञालासुद्धा हलवून टाकले.......

आपण आपली राजकीय मते अत्यंत विचारपूर्वक ठरवलेली आहेत आणि आपल्या विरोधकाची मते मात्र त्याच्या स्वार्थी स्वभावाचा परिपाक आहेत, अशी आपली भावना असते...

आजकाल भारत देशात डावे विरुद्ध उजवे अशी दरी तयार झाली आहे. अनेक लोक त्या दरीच्या आहारी गेलेले आहेत. डावे आणि उजवे हा फरक मुख्य मानला जात आहे. परंतु, हान्स आयझेन्कच्या अभ्यासावरून आपल्या लक्षात येते की, कठोर आणि मृदू अंतःकरणाच्या लोकांमधील फरक, उजवा आणि डावा या फरकापेक्षा खूप जास्त महत्त्वाचा ठरतो. खरा राजकीय संघर्ष लोकशाहीवादी उजवे आणि लोकशाहीवादी डावे असा नसतो. खरा संघर्ष जहाल आणि मवाळ यांच्यामध्ये असतो.......

२६ जानेवारीला भारतीय शेतकऱ्यांचे काही बांधव चुकीचे वागले. मान्य आहे, पण त्यामुळे त्यांच्या मुख्य प्रश्नांकडे दुर्लक्ष करून कसे चालेल?

विविध स्वरूपाचे आरोप करून नामोहरम करायला शेतकरी म्हणजे काही एखादा विचारवंत नाही. बदनाम करून गप्प बसवता यायला तो काही एखादा नेता नाही. भारतात आजही शेतकरी ७० टक्के आहे. त्याच्या ताकदीचा अंदाज त्याच्यावर आरोप करणाऱ्या लोकांना खरं तर असायला पाहिजे. भारतीय शेतकरी आज केविलवाणा होऊन विचारतो आहे, ‘माझ्याकडे दातावर मारायला पैसा नाहीये, आणि तुम्ही माझ्याकडच्या तुटपुंज्या पैशांच्या जिवावर सुधारणा का करता आहात?.......

गिरिपुष्पाचे सगळे आयुष्य माणसाच्या आयुष्यासारखे आहे!

जानेवारी आला की, सगळा माहौल बदलतो. गिरिपुष्पाला गुलाबी बहर येतो. काळ्या काटकुळ्या उपशाखांवर हिरव्या रसरसलेल्या छड्या उभारून येतात. त्यांना पहिल्यांदा हिरव्या नाजुक कळ्या लागतात. त्यातून पिंक आणि लायलॅक रंगांच्या पाकळ्या उमलून येतात. फुलाच्या तळाला फिकट पिवळ्या रंगाचा एक ठिपका असतो. अतीव सुंदर फुलांचे घोसच्या घोस नाजूक हिरव्या छड्यांवर लगडतात. त्या सौंदर्यासह त्या छड्या असमानात झेप घेत आहेत असं वाटू लागतं.......

आपण ज्याला ‘आध्यात्मिक’ विचार म्हणतो, तो आपल्याला वाटतो एवढा खऱ्या ‘सेक्युलर’ विचारांपासून दूर नसतो.

आधुनिक राजकारणाविषयी आणि साम्राज्यकारणाविषयी विचार मांडले जात होते आणि त्या विचारांची मुळे हजारो वर्षांपूर्वी मांडल्या गेलेल्या अध्यात्म विचारात होती. ‘गीता’ नक्की काय म्हणते आहे हे ज्यांना नीट समजले आहे, ते आसुरी वृत्तीच्या आहारी कशाला जातील? ‘सर्मन ऑन द माउंट’मध्ये केवढे मोठे शहाणपण सामावलेले आहे, याचा अंदाज ज्यांना आला आहे, ते मानवा-मानवातील बंधुभावाचा घात कसा करू शकतील?.......

माझ्या मनाच्या वैतागलेल्या कॅनव्हासवर अवचटांनी विक्षिप्त आणि विचित्र लोकांचे किस्से सांगून एक अ‍ॅब्सर्ड विनोदाचा सूर्य रंगवला…

डिसेंबरात पाऊस म्हणजे फार होते. आणि डिसेंबरात ऑक्टोबरसारखे उकडायला लागले तर काय करायचे माणसाने? सकाळी उठालो तर आकाश ढगांनी गच्च भरलेले. जुलैमध्ये ढग खाली उतरतात तसे उतरलेले. सगळे क्रेझी वातावरण. ऋतुचक्राच्या एकंदर कॅनव्हासच्या बाहेरचा दिवस हा! काय करावे कळत नाही! सगळा ऱ्हिदम बिघडून जातो मनाचा अशा दिवशी! इतक्यात फोन वाजला, नाव दिसले – ‘सुभाष अवचट’. हा एक सतत कॅनव्हासच्या बाहेर राहणारा माणूस. मी फोन उचलला.......

पळसाचे सौंदर्य इतके मनोहारी आणि जालीम असते की, ते आपल्या मनाच्या तळात रुतून बसते!

चालता चालता मी सहज उजवीकडे पाहिले तर एक पळस फुललेला! टेकडीवरच्या खडकाळ जमिनीतून पाणी लवकर निघून गेले असावे. मी जवळ जाऊन पाहिले दहा-अकरा फुटांचा पळस. त्याच्या सर्वांगावर केशरी फुलांचा वणवा लागलेला. मी बघतच राहिलो. डोंगराच्या सर्वांगावर एखाद्या रात्री वणवा लागलेला असेल तर आपण बघत राहतोच ना? त्या केशरी नजरबंदीतून थोड्या वेळाने मी थोडा सावरलो. मला महाभारतातली अत्यंत सुंदर प्रतिमा आठवली.......

आजच्या भारताला अजून एका न्या. रानड्यांची आणि अजून एका डॉ. आंबेडकरांची फार गरज आहे…

रानड्यांनी भारताला शिकवले की, आपण स्वतःच्या खऱ्या हिताशी प्रामाणिक राहिलो तर आपण आपोआप समाजाच्या हिताशी प्रामाणिक राहतो. आपण आपल्या स्वतःशी जसे वागतो, तसेच आपण जगाशी वागायचे असते. उदारमतवादाचा हाच पाया आहे. उदारमतवादामध्येच जगाचे खरे कल्याण असते, हा रानडे आणि आंबेडकर या दोघांचा विचार आहे. एक महापुरुष आणि एक महामानव, दोघेही आपल्याला एकच प्रकाश दाखवत राहिले आहेत.......

नरेंद्र भिडे : आपली माणसे म्हणजेच आपले जग असते. त्यातले कोणी निघून गेले की, आपले जग थोडेसे का होईना आपल्यामधून निघून जाते...

बबड्या, माझ्या पिढीतील एक भन्नाट आनंदयात्री होता. त्याचे जाणे खूप खुपते आहे. तो गेल्यामुळे, आपले सगळे जग बदलून गेले आहे असे वाटते आहे. उदास वाटते आहे. आपली माणसे म्हणजेच आपले जग असते. त्यातले कोणी निघून गेले की, आपले जग थोडेसे का होईना आपल्यामधून निघून जाते. म्हणूनच खालिद शरीफ आपल्या गेलेल्या मित्राविषयी म्हणाला आहे - बिछड़ा कुछ इस अदा से कि रुत ही बदल गई, इक शख़्स सारे शहर को वीरान कर गया.......

छापील पुस्तके विरुद्ध किंडल : जुना रोमान्स विरुद्ध नवा रोमान्स!

छापील पुस्तक वाचनात रोमान्स नक्कीच आहे, पण त्यासाठी आपल्या व्यासंगाचे नुकसान का करून घ्यायचे? पुस्तकातील आशय राहिला बाजूला, पुस्तकांच्या वासाचेच कौतुक असलेले खूप आहेत. या जुन्या रोमान्समधे अडकलेल्या प्रजेमध्ये पन्नासच्या वरची प्रजा खूप आहे. ज्यांना जुनापाना रोमान्स ताणायचा आहे, त्यांनी जरूर ताणावा, त्यांचा तो हक्क आहे. बाकीच्या लोकांनी या नव्या रोमान्समध्ये स्वतःला झोकून देणे चांगले!.......